Tự do ý chí ⚔️ Thuyết định mệnh

Sự tồn tại của các chuẩn mực đạo đức và trách nhiệm xã hội không hề mất đi ý nghĩa dưới góc nhìn của Thuyết định mệnh. Thay vào đó, chúng ta hiểu rằng khả năng nhận thức và phản ứng với các quy tắc đạo đức chính là kết quả của quá trình phát triển sinh học và xã hội. Việc khen ngợi sự dũng cảm hay lên án sự hèn nhát là những cơ chế xã hội cần thiết để định hướng hành vi, nhằm duy trì trật tự và sự tiến bộ, không phụ thuộc vào việc liệu lựa chọn đó có phải là một "ý chí tự do" hoàn toàn không có nguyên nhân hay không. Phẩm giá con người nằm ở khả năng trải nghiệm, học hỏi và đóng góp, chứ không chỉ ở quyền tự quyết tuyệt đối.

Động lực học hỏi, sáng tạo và vươn lên không hề bị suy giảm bởi Thuyết định mệnh; ngược lại, chúng ta có thể hiểu rõ hơn về nguồn gốc sâu xa của những động lực đó. Mọi phát minh và thành tựu đều xuất phát từ sự tương tác phức tạp giữa trí tuệ, kinh nghiệm, môi trường và các yếu tố di truyền, thúc đẩy con người hành động và thay đổi. Việc tin rằng nỗ lực của mình tạo ra sự khác biệt là một yếu tố tâm lý mạnh mẽ đã được định hình, giúp chúng ta tiếp tục cống hiến và đạt được mục tiêu, dù những nỗ lực ấy cũng là một phần của chuỗi nhân quả không ngừng.

Cuộc sống vẫn tràn đầy ý nghĩa khi chúng ta chấp nhận rằng mọi ngã rẽ và trải nghiệm đều là một phần của dòng chảy nhân quả. Niềm vui chiến thắng, sự trưởng thành từ vấp ngã là những cảm xúc và bài học chân thực, không hề kém giá trị chỉ vì chúng có nguồn gốc rõ ràng trong quá trình phát triển của bản thân. Mỗi cá nhân vẫn viết nên câu chuyện độc đáo của mình thông qua những lựa chọn được định hình bởi cá tính và hoàn cảnh, tạo nên một bức tranh phong phú và đầy ý nghĩa, nơi mỗi sự kiện đều có một vị trí nhất định trong tổng thể số phận.

Sức mạnh của con người trong việc thay đổi và cải thiện cuộc sống là một thực tế hiển nhiên, nhưng nó không mâu thuẫn với Thuyết định mệnh. Thay vào đó, ý chí muốn thay đổi, khả năng thích nghi và học hỏi từ sai lầm là những đặc tính được định hình bởi quá trình tiến hóa và tương tác xã hội. Lịch sử chứng minh rằng những cải cách vĩ đại đều là kết quả của sự tổng hòa các yếu tố lịch sử, xã hội và cá nhân, thúc đẩy con người hành động vì một tương lai tốt đẹp hơn, bởi vì họ đã được "định sẵn" để tìm kiếm sự tiến bộ và hạnh phúc.

Quan điểm này bỏ qua thực tế rằng trách nhiệm đạo đức và công bằng xã hội không nhất thiết phải dựa trên tự do ý chí tuyệt đối. Triết học Phật giáo - một phần quan trọng trong văn hóa Việt Nam - đã chỉ ra rằng tất cả hiện tượng đều phát sinh từ nhân duyên, tức là sự tương thuộc giữa các yếu tố. Hệ thống pháp luật và giáo dục đạo đức vẫn có thể hoạt động hiệu quả trong khuôn khổ định mệnh bằng cách tạo ra những điều kiện và kích thích cần thiết để định hướng hành vi con người. Chính việc hiểu rõ các nguyên nhân sâu xa của hành vi mới giúp chúng ta xây dựng được những biện pháp giáo dục và cải tạo hiệu quả hơn, thay vì đơn thuần dựa vào khái niệm trừng phạt mù quáng.

Lập luận này dựa trên một hiểu lầm cơ bản về bản chất của ý nghĩa. Trong triết học phương Đông mà Việt Nam kế thừa, ý nghĩa thật sự không đến từ việc 'chống lại số phận' mà từ việc hiểu và hòa hợp với quy luật tự nhiên. Các anh hùng dân t족 Việt Nam như Trần Hưng Đạo hay Nguyễn Trãi không thành công vì họ có 'tự do ý chí' tuyệt đối, mà vì họ hiểu sâu sắc hoàn cảnh lịch sử và biết cách tận dụng các điều kiện khách quan. Ý nghĩa cuộc sống nằm ở việc nhận thức được vị trí và vai trò của mình trong dòng chảy lịch sử, từ đó đóng góp tích cực vào sự tiến bộ chung của nhân loại. Điều này không hề trống rỗng mà rất thực tế và sâu sắc.

Quan điểm này nhầm lẫn giữa sự xuất hiện bất ngờ với việc không có nguyên nhân. Nguyễn Du sáng tác Truyện Kiều không phải từ hư không mà từ sự kết hợp phức tạp của truyền thống văn học, hoàn cảnh cá nhân, và bối cảnh xã hội của thời đại. Các phát minh khoa học cũng vậy - chúng là kết quả tất yếu của sự tích lũy kiến thức và điều kiện nghiên cứu phát triển. Điều mà chúng ta gọi là 'sáng tạo' thực chất là quá trình tổng hợp và tái cấu trúc các yếu tố có sẵn theo những cách thức mới. Việc không thể dự đoán trước chính xác kết quả không có nghĩa là không có quy luật chi phối. Chính sự hiểu biết về các quy luật này mới giúp chúng ta tạo ra những điều kiện thuận lợi cho sự phát triển sáng tạo.

Lập luận này mắc phải sai lầm khi đánh đồng trải nghiệm chủ quan với thực tại khách quan. Việc chúng ta 'cảm thấy' như đang lựa chọn tự do không chứng minh được rằng tự do ý chí thực sự tồn tại, cũng như việc chúng ta thấy mặt trời 'lặn' không chứng minh được rằng mặt trời quay quanh trái đất. Khoa học thần kinh hiện đại đã chỉ ra rằng các quyết định được hình thành trong não bộ trước khi chúng ta có ý thức về chúng. Cảm giác 'do dự' hay 'cân nhắc' chỉ phản ánh sự cạnh tranh giữa các mạch thần kinh khác nhau, không phải bằng chứng của tự do ý chí. Ngay cả Phật giáo cũng dạy rằng cái 'tôi' tự do chỉ là ảo tưởng - con người cần vượt qua ảo tưởng này để đạt được giác ngộ thật sự.

Khái niệm trách nhiệm không bắt buộc phải dựa trên một tự do ý chí phi-nhân-quy luật để có giá trị. Nếu ta nhìn nhận hành vi như hệ quả của nguyên nhân—bao gồm sinh học, xã hội và hoàn cảnh—thì việc khen thưởng, trừng phạt và giáo dục có thể được thiết kế theo bằng chứng để thay đổi nguyên nhân đó và giảm hành vi xấu. Ở góc độ thực tiễn và văn hóa Việt Nam, nơi nhấn mạnh giáo dục, gia đình và trách nhiệm cộng đồng, một cách giải thích nguyên nhân giúp hệ thống pháp luật và giáo dục tập trung vào phục hồi và phòng ngừa thay vì trả thù vô ích. Do đó, quyết định luận không làm tiêu tan trách nhiệm mà còn làm cho nó cụ thể, có thể can thiệp và công bằng hơn.

Ý nghĩa và phẩm giá không nhất thiết đòi hỏi một khả năng lựa chọn hoàn toàn thoát khỏi nguyên nhân; nhiều truyền thống Đông Á (như Nho giáo và Phật giáo) tập trung vào tu dưỡng, bổn phận và mối quan hệ xã hội như nguồn giá trị. Khi hiểu rằng hành vi và đời người bị ảnh hưởng bởi giáo dục, môi trường và hoàn cảnh lịch sử, chúng ta có cơ sở rõ ràng để hỗ trợ, tạo điều kiện và trao quyền cho người khác — điều đó vừa thực tế vừa nhân bản. Nhận thức về các giới hạn nguyên nhân cũng có thể giảm tự trách và bi kịch cá nhân, cho phép năng lượng chuyển sang hành động cải thiện thực sự. Vì vậy, việc thừa nhận tính quyết định không triệt tiêu hy vọng mà chuyển hướng nó thành nỗ lực có căn cứ và bền vững.

Sự sáng tạo và đổi mới xuất phát từ một phức hợp nhân tố—kỹ năng, môi trường, khuyến khích và cơ hội—mà tất cả đều có thể được phân tích nhân quả và cải thiện. Khi ta biết cách các chính sách, tổ chức và văn hóa tác động đến hành vi sáng tạo, ta có thể can thiệp để khuyến khích rủi ro lành mạnh và hỗ trợ thử nghiệm, thay vì dựa vào một ý niệm mơ hồ về ý chí tự do. Ở Việt Nam, nhiều tiến bộ đến từ thay đổi thể chế, giáo dục và hợp tác tập thể—những yếu tố này phù hợp với góc nhìn quyết định luận vì chúng nhắm vào nguyên nhân của sáng tạo. Do đó, thừa nhận nhân quả giúp xã hội tổ chức nguồn lực tốt hơn để thúc đẩy đổi mới.

Khi pháp luật và trị liệu dựa trên hiểu biết nguyên nhân, họ có thể thiết kế biện pháp tái hòa nhập và phòng ngừa hiệu quả hơn—ví dụ can thiệp sớm, giáo dục nghề nghiệp hay hỗ trợ tâm lý—thay vì chỉ áp dụng hình phạt nặng. Nhiều nghiên cứu cho thấy chương trình phục hồi tập trung vào nguyên nhân giảm tái phạm và tiết kiệm chi phí xã hội lâu dài; điều này phù hợp với truyền thống quản lý cộng đồng và trách nhiệm tập thể ở Việt Nam. Hơn nữa, từ góc độ chính sách công, thừa nhận tính quyết định khuyến khích chính sách dựa trên bằng chứng, đầu tư vào môi trường sống và giảm bất bình đẳng—những điều mang lại lợi ích thiết thực hơn là duy trì một niềm tin siêu hình vào tự do ý chí. Vì vậy, quyết định luận không làm xói mòn hành động công ích mà thúc đẩy các can thiệp có hiệu quả hơn.

Khái niệm tự do tuyệt đối không phải là yếu tố bắt buộc để xây dựng công lý và niềm tin xã hội. Trong khuôn khổ định mệnh, hành vi được giải thích bằng chuỗi nguyên nhân và hậu quả thực tế, từ đó thiết lập các quy chuẩn và biện pháp gắn với trách nhiệm. Xã hội có thể dựa vào các cơ chế tái hòa nhập, giáo dục và phục hồi để duy trì sự công bằng mà không cần tin rằng con người có một ý chí tự do vô hạn. Điều này phù hợp với truyền thống trật tự và tôn trọng lẫn nhau ở nhiều nền văn hóa, bao gồm Việt Nam, nơi giá trị cộng đồng và danh dự vẫn được coi trọng trong sống động hàng ngày.

Sáng tạo không chỉ phụ thuộc vào tự do tối thượng mà còn đến từ tương tác giữa người với môi trường, ràng buộc và học hỏi từ thất bại. Trong một hệ thống mang tính định mệnh, động lực nội tại có thể hình thành từ mục tiêu rõ ràng, khuyến khích xã hội và quá trình thử nghiệm có hệ quả theo thời gian. Văn hóa Việt Nam đề cao tinh thần tự lực, học hỏi và hợp tác; các yếu tố này vẫn thúc đẩy đổi mới ngay khi giả thiết về tự do tuyệt đối bị xem nhẹ. Vì vậy, sự tiến bộ có thể được duy trì mà không cần thừa nhận một ý chí hoàn toàn tự do.

Ngay cả khi hành vi bị chi phối bởi các yếu tố trước, con người vẫn có thể nhận diện sai lầm và điều chỉnh mục tiêu nhờ phản hồi từ thực tế và giáo dục. Động lực để cải thiện lâu dài xuất phát từ quá trình hình thành thói quen và thiết lập mục tiêu, không nhất thiết đòi hỏi sự tự do tuyệt đối. Quan điểm này phù hợp với khái niệm tự rèn luyện và phúc lợi tinh thần trong văn hóa Việt, nơi việc tự cải thiện được xem là trách nhiệm cá nhân và xã hội đồng thời.

Hệ thống pháp lý có thể xác định trách nhiệm bằng cách đánh giá mức độ tác động và nguy cơ gây hại, thay vì dựa trên giả thuyết tự do tuyệt đối. Quy trình này vẫn đảm bảo công bằng và răn đe, đồng thời khuyến khích phục hồi và tái hòa nhập cho người vi phạm. Pháp luật có thể hỗ trợ sự ổn định xã hội thông qua giáo dục và các biện pháp phòng ngừa, phù hợp với giá trị cộng đồng và tôn trọng nhân phẩm của mỗi người trong đời sống xã hội Việt Nam.

Việc cho rằng tự do ý chí là nền tảng cho sự phát triển cá nhân và xã hội là một cái nhìn phiến diện. Thực tế, sự tiến bộ của nhân loại được xây dựng dựa trên việc hiểu và tuân theo các quy luật tự nhiên, khoa học và xã hội. Mỗi phát minh, mỗi thành tựu là kết quả của quá trình nghiên cứu, thử nghiệm và tích lũy kiến thức qua nhiều thế hệ, tuân theo logic nhân quả chứ không phải là sản phẩm ngẫu nhiên của ý chí tự do. Ngay cả trong văn hóa Việt Nam, chúng ta đề cao sự nỗ lực, học hỏi theo những quy tắc, khuôn phép để đạt được thành công, điều này phản ánh sự vận hành có trật tự hơn là sự tùy tiện của ý chí tự do.

Niềm tin vào tự do ý chí không phải là yếu tố duy nhất khơi dậy trách nhiệm và đạo đức. Con người hành động có trách nhiệm vì họ nhận thức được hậu quả hành động của mình đối với bản thân, gia đình và cộng đồng. Đạo đức và lối sống tốt đẹp thường được hình thành thông qua giáo dục, sự ảnh hưởng của môi trường xã hội và việc tuân thủ các chuẩn mực chung, những điều này có thể tồn tại ngay cả khi ta tin vào sự tất định. Trong văn hóa Á Đông, đặc biệt là Việt Nam, khái niệm 'sống vì mọi người' hay 'trách nhiệm với gia tộc, đất nước' là những giá trị cốt lõi, được hun đúc qua nhiều thế hệ và không nhất thiết phải dựa trên nền tảng tự do ý chí tuyệt đối.

Sự sáng tạo và đổi mới không có nghĩa là con người hành động hoàn toàn ngoài mọi quy luật hay ràng buộc. Những ý tưởng đột phá thường xuất phát từ việc tổng hợp, biến đổi và áp dụng những kiến thức, kinh nghiệm đã có theo những cách mới. Quá trình này vẫn tuân theo các nguyên tắc logic và quy luật vận động của sự vật, hiện tượng. Việc cho rằng tự do ý chí là 'tia lửa' duy nhất có thể dẫn đến việc đánh giá thấp vai trò của tư duy logic, sự kiên trì và tính kỷ luật trong quá trình sáng tạo, những yếu tố rất được coi trọng trong triết lý sống của người Việt.

Việc chấp nhận sự đa dạng và phức tạp của con người không đồng nghĩa với việc phải tin vào tự do ý chí. Con người là một thực thể phức tạp, chịu ảnh hưởng bởi vô số yếu tố di truyền, môi trường, giáo dục và các mối quan hệ xã hội. Sự nhận thức, cảm xúc và hành động của chúng ta là kết quả tương tác của các yếu tố này. Ngay cả khi chấp nhận sự tất định, chúng ta vẫn có thể tôn trọng sự khác biệt và xây dựng một xã hội khoan dung, bởi lẽ mỗi cá nhân, dù hành động theo quy luật nào, cũng đều có những trải nghiệm và góc nhìn riêng biệt, đáng được trân trọng.